बुधवार, २४ नोव्हेंबर, २०२१

८. रामेश्वराचा रसास्वाद आणि शंखनाद !

रामेश्वरच्या सहलीबद्दल एक सविस्तर लेखमाला लिहून झाली असली तरीही अगदी छोट्या-छोट्या काही गोष्टी आणि प्रसंगांबद्दल लिहायचे राहूनच गेले होते. त्याची रुखरुख मनाला लागून असल्यामुळे ते लिहूनच काढावे असे मी ठरवले. 

सहलीला जायच्या आधी, एखादे यूट्यूब चॅनेल बघून किंवा विशिष्ट लेख वाचून, मी हे बघून ठेवलेले असते की, आपण जातोय त्या-त्या शहरात, 'कुठली ठिकाणे पाहायची?  तसेच तिथे काय विशेष खाद्यपदार्थ मिळतात?' आणि त्यापैकी आपण काय, कुठे आणि कधी खायचे हेही शक्यतो मी आधीच ठरवून ठेवलेले असते. मदुराई आणि रामेश्वरला जाण्यापूर्वी मात्र या गोष्टींचा मी विचारच केला नव्हता. गेल्या पाच वर्षांमध्ये, माझी आई वारंवार आजारी पडत असल्याने आणि तिच्या मृत्यूनंतर कोरोनाकाळातील लॉकडाऊनमुळे, मी कुठल्याही सहलीला जाऊ शकले नव्हते. त्यामुळे रामेश्वरला निघताना, आपण कुठेतरी बाहेर प्रवासाला निघतो आहोत, या गोष्टीचे समाधान इतके होते की कोणत्याही नियोजनाचा विचारच माझ्या मनात आला नव्हता. 

मदुराई-रामेश्वरला मिळणाऱ्या विशेष खाद्यपदार्थांबाबत मी आधी माहिती गोळा केलेली नसली तरी, तिथे गेल्यावर वेगळ्या दिसणाऱ्या खाद्यपदार्थांवर माझे चटकन लक्ष जात होतेच. तिथल्या टपऱ्यावर टांगलेली, लाल रंगाच्या सालीची केळी मी खाऊन बघितली. तिथल्या शहाळ्याच्या गाड्यांवर, आपल्याकडे मिळतात तशी हिरव्या रंगाची शहाळी होती. त्याचबरोबर, हळदीच्या रंगाची, पिवळीधमक्क शहाळीही होती. त्या पिवळ्या शहाळ्यांचे पाणी हिरव्या शहाळ्यांच्या पाण्यापेक्षा फार काही वेगळे नव्हते. एका शहाळ्याच्या गाडीच्या शेजारी, एक मनुष्य एक "एलनीर सरबत" तयार करून विकत होता. भिजवलेले तुळशीचे बी, नन्नारी सिरप, शहाळ्याच्या कोवळ्या मलईचे तुकडे आणि बदाम पिसिन (बदामाच्या झाडाचा डिंक), हे सगळे नारळाच्या पाण्यामध्ये घालून तो ते पेय बनवत होता. शिरीषच्या आग्रहाखातर मी ते पेय पिऊन बघितले, पण मला विशेष आवडले नाही. मदुराईचा फेमस "जिल जिल जिगरथंडा" (स्थानिक उच्चार "जिगरदंडा"), जिव्हेला आणि जीवाला शांती देऊन गेला. 'थेनाई कुरुथु' नावाच्या, नारळाच्या झाडाच्या आतल्या कोवळ्या बुंध्याच्या चकत्या मी खाऊन बघितल्या. त्या वेगळ्याच चवीच्या चकत्या मात्र मला फार आवडल्या. मदुराईच्या रस्त्यांवरच्या हातगाड्यांवर नारळाचे कोवळे खोड घेऊन उभे असलेले विक्रेते ठिकठिकाणी दिसतात. कोकणपट्टीत किंवा गोव्यामध्ये, इतकी नारळाची झाडे असूनही, तिथे या चकत्या का मिळत नाहीत? याचे मला नवल वाटले. 

आम्ही १७ ऑक्टोबरला दुपारी रामेश्वर दर्शनासाठी गेलो असता, आमच्या पर्सेस, चपला आणि मोबाईल, आम्हाला देवळाबाहेरच्या दुकानातच ठेवावे लागले होते. त्यामुळे, १८ ऑक्टोबरच्या पहाटे, मी आणि माझी वहिनी प्राची, 'स्फटिक लिंग' दर्शनासाठी रामेश्वराच्या देवळाकडे निघालो तेंव्हा आम्ही आमच्या पर्सेस घेतल्याच नव्हत्या. टॅक्सीचालकाने आम्हाला देवळाच्या पश्चिमद्वाराजवळ सोडले. चपला टॅक्सीत ठेवून, आम्ही दोघी देवळाच्या पूर्वद्वारापर्यंत अनवाणी चालत गेलो. दोघीत मिळून एक मोबाईल मात्र आम्ही बरोबर ठेवला होता. देवळात जाण्यापूर्वी मोबाईल दुकानातील लॉकरमध्ये ठेवायचा आणि दर्शन करून बाहेर पडल्यावर, मोबाईलवरून टॅक्सीचालकाला फोन करून बोलावून घ्यायचे, असे आम्ही ठरवले होते. दर्शनासाठी प्रत्येकी दोनशे रुपयांचे तिकीट काढायचे होते. त्यासाठीचे चारशे रुपये आणि वर काही लागलेच तर थोडेसे पैसे असावेत, अशा विचाराने आम्ही आमच्याजवळ शंभर रुपयांच्या एकूण फक्त पाचच नोटा ठेवल्या होत्या.  

पूर्वद्वाराजवळ पोहोचताच, एका दुकानाच्या लॉकरमध्ये फोन ठेवायला मी गेले. दुकानदाराने फोन ठेवण्यासाठी १० रुपये मागितले. माझ्याकडे किंवा त्याच्याकडेही शंभराचे सुटे नव्हते. आत्ता फोन आणि १०० रुपये ठेऊन जा आणि परत जाताना फोन आणि ९० रुपये घेऊन जा, असा आग्रह त्या दुकानदाराने धरला. "अहो, तुमच्याकडे माझा फोन आहेच. मी दर्शन घेऊन आल्यावर तुम्हाला दहा रुपये देते आणि माझा फोन घेऊन जाते", असे माझे म्हणणे होते. पण तो दुकानदार काही केल्या ऐकेना. बरं, तो मोबाईल आणि शंभर रुपये ठेऊन घेतल्याची पावतीही द्यायला तयार नव्हता. आजूबाजूची सगळी दुकाने बंद होती. आता काय करावे? हा माझ्यापुढे प्रश्न होता. तेव्हड्यात आणखी एक दुकानदार त्याचे दुकान उघडत असल्याचे मला दिसले. मी त्यांना फोन ठेऊन घेण्याची विनंती केली. त्याने कुठलेही आढेवेढे न घेता माझा फोन ठेऊन घेतला. त्याच्याकडच्या पावती पुस्तकात कार्बन पेपर ठेऊन, माझा फोन नंबर आणि नाव लिहून घेऊन, रीतसर पावती दिली. "दर्शन झाल्यावर दहा रुपये देऊन फोन घेऊन जा" असे त्याने मला सांगितले. 

'स्फटिक लिंग' दर्शन झाल्यावर मी फोन घ्यायला गेले. आता आमच्याकडे १०० रुपयाची एकच नोट राहिली होती. पुन्हा सुट्या पैशाचा प्रश्न होताच. दुकानदाराकडेही सुटे ९० रुपये नव्हते. मी त्याला सुचवले, "तुम्ही आत्ता हे १०० रुपये ठेऊन घ्या, संध्याकाळी अभिषेकाच्या निमित्ताने मी देवळात येणारच आहे, त्यावेळेस मला ९० रुपये परत करा" मात्र त्याने १०० रुपयाची नोट ठेऊन घेण्यास नकार दिला, आणि माझा फोनही मला परत दिला. "संध्याकाळी याल तेव्हा माझे दहा रुपये देऊन जा" इतकेच तो म्हणाला आणि आपल्या कामाला लागला. 

संध्याकाळी अभिषेक करण्यासाठी आम्ही दोघी पुन्हा देवळात गेलो. आमची टॅक्सी पश्चिमद्वारापाशी असली तरी, अभिषेक झाल्यावर पूर्वद्वारातून बाहेर पडून त्या दुकानदाराचे दहा रुपये आम्ही चुकते केले. न राहवून मी त्या दुकानदाराला प्रश्न केला, "मी तुमचे पैसे बुडवेन, ही भीती तुम्हाला वाटली नाही का?  तुमचे पैसे बुडू नयेत म्हणून तुम्ही मला दुकानातील इतर काही वस्तू घेण्याचा आग्रह कसा काय केला नाहीत?" 

त्या दुकानदाराने दिलेले उत्तर अतिशय मार्मिक होते. "तुम्ही माझे पैसे दिले नसते तरीही, तुमचा मोबाईल ठेऊन घेऊन, देवदर्शन करण्यासाठी मी तुम्हाला मदत केल्याचे पुण्य मला मिळणारच होते ना? मोबाईल ठेऊन घेण्या बद्दलचे दहा रुपये मिळावेत, यासाठी तुम्हाला माझ्या दुकानातली एखादी वस्तू घ्यायला लावणे अयोग्य झाले असते. मी तसे केले असते तर मला पाप लागले असते ना?" त्या दुकानदाराच्या प्रगल्भ विचारसरणीचे मला प्रचंड कौतुक वाटले. देवाच्या व्दारापाशी दुकानदारी करत असलेल्या त्या दोन दुकानदारांच्या विचारसरणीतील विरोधभासही मला प्रकर्षाने जाणवला. 

मदुराईमध्ये मीनाक्षी मंदिराच्या बाहेर, एका फिरत्या विक्रेत्याने शिरीषचा पिच्छा पुरवला होता. तो माणूस मीनाक्षीअम्मनच्या चित्रांची पदके असलेल्या सोनेरी चेन्स विकत होता. शिरीषने त्याच्याकडून बऱ्याच चेन्स विकत घेतलेल्या पाहून मला आश्चर्य वाटले. इतक्या दूर यात्रेला आलोच आहे तर नातेवाईक, मित्रमंडळी, नोकरचाकरांसाठी छोटेसे काहीतरी घेऊन जावे, अशा विचाराने त्या चेन्स घेतल्याचे त्याने मला सांगितले. मला त्याची कल्पना आवडली. त्यामुळे, संध्याकाळी नायकर पॅलेसमध्ये जाताना मीही एक चेन विकत घेतली. माझ्या दिवंगत आईच्या घरी काम करणाऱ्या, एका देवभक्त मोलकरणीला ती द्यावी असे माझ्या मनात होते. 

रामेश्वरच्या सहलीनंतर दिवाळीसाठी सोलापूरला गेल्यावर, मीनाक्षीअम्मनच्या चित्राचे पदक असलेली चेन आणि मदुराई-रामेश्वरहून आणलेला प्रसाद मी त्या मोलकरणीला दिला. ती खूपच भारावून गेली. आम्ही रामेश्वराचे दर्शन घेऊन आलेलो असल्याने ती आम्हा तिघांच्याही पाय पडली. रामेश्वराची सहल तर आनंदमय झालीच होती. पण त्या दर्शनाचा आनंद अप्रत्यक्षपणे का होईना आपण त्या भाविक मोलकरणीला देऊ शकलो, याचेच समाधान मला अधिक महत्वाचे वाटले. 

शिरीष आणि गिरीशने रामेश्वर आणि धनुष्यकोडी येथे मोठमोठाले शंख विकत घेतले. पण, दुकानदाराने खणखणीत आवाजात वाजवून दाखवलेले शंख, आपण शंखनाद करायला गेलो की तसे वाजत नाहीत असे लक्षात आले. रामेश्वरहून आल्यावर, श्रीमद्भग्वदगीता, रामरक्षा आणि इतर श्लोकांचे स्मरण आणि पठण मी सुरु केले आहे असे मागच्या लेखात मी लिहिलेच होते. गीतेच्या पहिल्या अध्यायात, कुरुक्षेत्रावर वेगवेगळ्या लढवय्यांनी आपापल्या, विशिष्ट नावांच्या शंखांचा नाद करून युद्ध कसे घोषित केले, याचे वर्णन आहे. ते ऐकल्यावर मात्र मला मी आणि आनंदने शंख विकत घेतले नाहीत याचे वाईट वाटते आहे. आम्हा दोघांपैकी कोणालाही दुसऱ्या व्यक्तीशी भांडण्याची उर्मी आलीच, तर अघोषित युद्ध करण्यापेक्षा, आपापल्या शंखाचा नाद करून, ते घोषित करायला कदाचित जास्त मजा आली असती, असे आता वाटते. 

म्हणून म्हणते, तुमच्यापैकी कोणी रामेश्वरला गेलातच तर शंख आणायला विसरू नका बरं का !



बुधवार, १७ नोव्हेंबर, २०२१

७. रामरक्षां पठेत्प्राज्ञ: ...

१८ ऑक्टोबरला पहाटे मी व माझी वहिनी प्राची स्फटिकदर्शनाची अनुभूती घेऊन सकाळी साडेसात वाजेपर्यंत हॉटेलवर परतलो. त्याआधी, संध्याकाळचा अभिषेक करण्यासाठी गुरुजींशी पक्के बोलणे केले होते. नाश्ता झाल्यावर आम्ही सगळेजण इतर ठिकाणे बघायला बाहेर पडलो. सर्वप्रथम, दिवंगत राष्ट्रपती, डॉ. अब्दुल कलाम यांचे स्मारक बघायला गेलो. रामेश्वरजवळ  पीकारंबू  येथे डॉक्टर कलामांना दफन केले आहे. त्याच ठिकाणी उभारलेल्या या संग्रहालयाचे उदघाट्न, डॉ. कलामांच्या दुसऱ्या पुण्यतिथीच्या दिवशी, म्हणजे २७ जुलै २०१७ ला,  पंतप्रधान नरेंद्र मोदीजींच्या हस्ते झाले. या संग्रहालयात प्रवेश विनामूल्य असला तरी, तिथे जतन करून ठेवलेला ठेवा मात्र अमूल्य आहे. प्रवेशद्वारावरच "मिसाईल मॅन" ची ओळख सांगणारी, 'अग्नी' क्षेपणास्त्राची प्रतिकृती आहे. डॉ. कलामांच्या काही वैयक्तिक वापरातल्या वस्तू, व अनेक छायाचित्रे आणि पेंटिंग्ज या संग्रहालयात आहेत. डॉ. कलाम वीणा वादनात निपुण होते. त्यामुळे, ते वीणा वादन करीतअसतानाचा त्यांचा एक सुंदर पुतळा आहे. तसेच डॉ.  कलमाची काही भाषणे आपल्याला वाचायला मिळतात.
 
संग्रहालय बघून झाल्यावर सगळ्यांनी  रस्त्यावरच्या शहाळ्याच्या गाडीवर नारळपाण्याचा आस्वाद घेतला.  त्यानंतर  आम्ही कोदंडरामस्वामी मंदिर बघायला निघालो. धनुषकोडीच्या रस्त्यावर, रामेश्वरपासून सुमारे १० किलोमीटरवर, डाव्या बाजूला एका बेटाकडे जाणारा रस्ता आहे. एका बाजूने बंगाल महासागर आणि दुसऱ्या बाजूने मन्नारची खाडी यांनी वेढलेल्या या बेटावर, हे पुरातन मंदिर आहे. यामध्ये कोदंडधारी (धनुर्धारी) राम, आणि  लक्ष्मण, सीता, हनुमान व बिभीषण यांच्या, काळ्या दगडातील रेखीव मूर्ती आहेत. रावणाचा वध केल्यानंतर, याच जागी प्रभू रामचंद्रांनी  बिभीषणाला पट्टाभिषेक किंवा राज्याभिषेक केला अशी पौराणिक कथा, या मंदिराबाबत सांगितली जाते.
 

१९६४ सालच्या भीषण चक्री वादळांत संपूर्ण धनुष्यकोडी गाव उध्वस्त झाले होते. मात्र त्या तडाख्यात हे मंदिर अभंग राहिले, हे विशेष आहे. मंदिराच्या तिन्ही बाजूने नितळ समुद्र होता. भन्नाट वारे वाहत होते पण उन्हाचाही तडाखाही जाणवत होता. आम्हाला धनुषकोडी येथील रामसेतू पॉईंटला पोहोचण्याची ओढ लागलेली असल्याने आम्ही तिथून निघालो. 


धनुषकोडीकडे जाणारा सरळसोट रस्ता आणि दोन्ही बाजूला दिसणारा निळाशार अथांग समुद्र, त्यावरचे अफाट वारे, समुद्रकिनाऱ्यावरील पांढरीशुभ्र वाळू आणि वर दिसणारे निरभ्र आकाश, हे सगळे आपल्याला कमालीचा आनंद देऊन जाते. त्या रस्त्यावर आपण जसजसे पुढे-पुढे जात राहतो, तशी वस्ती विरळ होत जाते. वाटेत, १९६४ सालच्या वादळांत संपूर्णतः उध्वस्त झालेल्या धनुष्यकोडी गावाचे अनेक भग्नावशेष बघायला मिळतात. त्या घटनेनंतर तेथे पुन्हा कधीही वस्ती न झाल्याने आज ते "घोस्ट टाऊन" म्हणूनच ओळखले जाते. १९६४ पूर्वी  धनुष्यकोडीपर्यंत रेल्वे येत असे. धनुषकोडीचे जुने, पडके रेल्वे स्टेशन आणि एका चर्चच्या पडक्या भिंतीही दिसतात. 

रस्त्याच्या शेवटी, म्हणजेच भारतभूच्या टोकावर असलेल्या, रामसेतू पॉईंटचे दृश्य फारच रोमांचकारी होते. या  ठिकाणापासून, समुद्रमार्गे श्रीलंका केवळ १८ ते २० किलोमीटर दूर आहे. रामसेतू पॉईंटवर वेगवेगळ्या ठिकाणी उभे राहून आम्ही बरेच फोटो आणि व्हिडीओ काढले. उसळणाऱ्या समुद्राच्या लाटांचा फेस मनसोक्त अंगावर घेतला. आसपास, डोक्याला टॉवेल गुंडाळलेल्या अनेक तामिळी बायका, भर उन्हात उभे राहून अननस, काकडी आणि कैऱ्यांचे काप विकत होत्या. आम्ही अननसाचे आणि कैऱ्यांचे भरपूर काप खाल्ले. तिथलय फिरत्या विक्रेत्या बायकांकडून शिरीषने, इलिना,अन्य आणि नूर या नातींसाठी मोत्याच्या माळा विकत घेतल्या. धनुषकोडीहून दुपारी चार वाजायच्या आत परतावे लागते, हे माहित असल्याने आम्ही रामेश्वरकडे परतीचा प्रवास सुरु केला. 

धनुषकोडीच्या वाटेवर, चंद्रमौळी टपऱ्यांमध्ये 'परमेश्वराच्या प्रथमावतारा' चे सेवन केल्याशिवाय परत येऊ नका, असा प्रेमळ सल्ला काही हितचिंतकांनी आम्हाला दिला होता. अशाच एका अगदी छोट्या टपरीत आम्ही थांबलो. पोटाला तडस लागेपर्यंत जेवलो. मोक्षप्राप्तीचे सुख काय असू शकेल याचा अंदाज आम्हाला त्या मत्स्यभोजनानंतर आला. मुख्य म्हणजे, ते सुख मिळवायला अत्यंत अत्यल्प खर्च आला. सर्वसाधारणपणे, आपल्याकडच्या चांगल्या हॉटेल्समध्ये असे रुचकर जेवण जेवायला एका माणसाला जितका खर्च येईल, तेवढ्याच पैशात आम्हा आठ जणांचे जेवण झालेले बघून माझा भाचा देवाशिष कमालीचा अचंबित झाला. संध्याकाळी पाच वाजेपर्यंत आम्ही आमच्या हॉटेलमध्ये मुक्कामाला पोहोचलो. त्या रात्री लवकर झोपणे आम्हाला आवश्यक होते. दुसऱ्या दिवशी सकाळी ८ वाजेपर्यंत, सामान बांधून, नाश्ता करून, रामेश्वरहून मदुराईचा विमानतळ गाठायचा होता आणि मुंबईची फ्लाईट पकडायची होती.  

१९ तारखेला, आम्ही सकाळी सगळे काही वेळेत आवरले. वाटेत चहापाण्यासाठी थांबूनही फ्लाईटच्या वेळेच्या बरेच आधी आम्ही मदुराईमध्ये पोहोचलो. विमानतळावर जायला थोडा वेळ शिलकी असल्यामुळे, पुन्हा एके ठिकाणी थांबून मनसोक्त नारळपाणी प्यायलो. विमानतळावर पोहोचताच, मणी आणि सत्या या आमच्या टॅक्सीचालकांना निरोप दिला. सर्व काही सुरळीत पार पडले असे वाटत असतानाच, एक विघ्न उभे राहते की काय अशी परिस्थिती अचानकच उद्भवली. आमच्याकडे दादांच्या आधार आणि पॅन कार्डाची झेरॉक्स होती, पण त्यापैकी कुठल्याही कार्डाची मूळप्रत नव्हती. सुरक्षा अधिकारी त्या कागदपत्रांची मूळ प्रत दाखवल्याशिवाय विमानतळात आम्हाला प्रवेश नाकारू लागले. थोडा खोळंबा झाला, पण शेवटी, आनंद एक निवृत्त सेनाधिकारी असल्याचे जाणून, त्या सुरक्षा अधिकाऱ्यांनी स्वतःच्या जबाबदारीवर आम्हाला विमानतळात प्रवेश दिला. 

"कोणाकोणाची किती ज्योतिर्लिंगे बघून झाली आहेत?" या विषयावर, परतीच्या प्रवासात आमची चर्चा सुरु झाली. बारा ज्योतिर्लिंगे नेमकी कुठे-कुठे आहेत? हे कोणालाच नीटसे आठवेना. खरंतर माझ्या मुलांना, त्यांच्या लहानपणी  मी जे श्लोक शिकवले होते, त्यात ज्योतिर्लिंग स्तोत्रही होतेच. पण आज मात्र मला ते बिनचूक आठवेना. शेवटी पुन्हा गूगलचाच आधार घ्यावा लागला. 

पूर्वी तोंडपाठ असलेले हे स्तोत्र, मी असे कसे विसरले? ही गोष्ट माझ्या मनाला खूप लागली. निदान लहानपणी आपण केलेल्या पाठांतराचे तरी विस्मरण होऊ नये असे मला वाटू लागले. त्यामुळे हल्ली रोज पहाटे, बागकाम करता-करता, रामरक्षा, गीतेचा पहिला आणि पंधरावा अध्याय, मारुतीस्तोत्र आणि पूर्वी पाठ असलेले इतर काही श्लोक, 'यूट्यूब' वर लावून ऐकायचा आणि ऐकता-ऐकता म्हणायचा नेम मी सुरु केला आहे. त्याच बरोबर, मला पूर्वी पाठ नसलेली, अथर्वशीर्ष आणि विष्णुसहस्त्रनाम, ही स्तोत्रेही हळूहळू तोंडपाठ करण्याचा मानस आहे. 

एकंदरीत पाहता, अतिशय आनंददायी अशा यात्रेनंतर, रामेश्वराने मला भक्तिमार्गावर वाटचाल सुरु करायला लावले आहे, हे या सहलीचे फलित म्हणावे लागेल! 
                                                                                                                                          
                                                                                                                                            (क्रमशः)

मंगळवार, १६ नोव्हेंबर, २०२१

६. रामेश्वराला त्रिवार वंदन!

१७ ऑक्टोबरला रामेश्वराचे दर्शन घेऊन आम्ही हॉटेलवर परतलो. रात्रीचे आठ वाजून गेले होते. हॉटेलबाहेर पडून इतरत्र कुठे जेवायला जायचा उत्साह आम्हाला कोणालाच नव्हता. त्यामुळे सगळेजण दैविक हॉटेलच्या तळमजल्यावर असलेल्या रेस्टॉरंटमध्ये जाऊन तिथला शाकाहारी बुफे जेवलो. दुसऱ्या दिवशी किती वाजता निघायचे आणि काय-काय बघायचे याची योजना जेवता-जेवताच पक्की केली. 

आम्ही रामेश्वरदर्शनाबाबत चर्चा करीत असतानाच माझी वहिनी, प्राची म्हणाली, की तिला 'स्फटिकदर्शन' करण्याची इच्छा आहे. त्याबाबत मला काहीच कल्पना नव्हती. मग प्राचीनेच सांगितले की सकाळी पाच वाजता रामेश्वराचे देऊळ भक्तांसाठी उघडल्यावर प्रथम पल्लियारे दीप पूजा होते. ठीक पाच वाजून दहा मिनिटांनी रामेश्वराच्या पिंडीखाली किंवा मागे ठेवलेले स्फटिक लिंग भक्तांच्या दर्शनासाठी बाहेर काढून त्याची पूजा केली जाते. ते दर्शन घेणे फार भाग्याचे असते असे तिचे म्हणणे होते. 

कुतूहलापोटी मी इंटरनेटवर स्फटिकदर्शनाची माहिती वाचली. त्या दर्शनासाठी पहाटे चारच्या आत स्नान करून भक्तगण रांग लावून उभे असतात असेही मी वाचले. इतक्या पहाटे उठून प्राचीबरोबर जायला इतर कोणाचीच तयारी नव्हती. कुठल्याही भाग्योदयाच्या आशेने नव्हे, पण एक अनुभव म्हणून मी प्राचीबरोबर जाण्यासाठी आनंदाने तयार झाले. मी तिच्यासोबत जाणार आहे या गोष्टीचा सगळ्यात जास्त आनंद गिरीशला झाला! पहाटे साडेतीनला उठून, अंघोळ करून जायचे आम्ही ठरवले व लगेच आपापल्या खोलीत झोपायला गेलो. 

माझा डोळा लागत असतानाच, अचानक माझ्या एका मित्राचा फोन आला. त्याचे वडील बरेच आजारी आहेत व त्यांच्या तब्येतीत सुधारणा व्हावी यासाठी, त्याच्या वतीने मी, माझ्या डोळ्यादेखत रामेश्वराला अभिषेक करवून घ्यावा, अशी कळकळीची विनंती त्याने मला केली. मी हे काम निश्चित करेन अशी ग्वाही त्याला दिली. 

शिरीषकडे रामेश्वरच्या एका गुरुजींचा दूरध्वनी क्रमांक होता. रात्रीच मी त्यांच्याशी बोलले.  स्फटिकदर्शनासाठी मी दुसऱ्या दिवशी देवळात येणार आहे, त्यावेळीच अभिषेक करावा अशी विनंती मी गुरुजींना केली. अभिषेकासाठी काय-काय लागेल, किती खर्च येईल याबाबत गुरुजींकडून सर्व माहिती घेतली. आमचे स्फटिकदर्शन' झाल्यावर, रामेश्वर मंदिराच्याच आवारातील काशीविश्वनाथाच्या देवळाजवळ ते आम्हाला येऊन भेटतील आणि अभिषेकाबाबत चर्चा करतील, असे गुरुजींनी सांगितले. 

ठरल्याप्रमाणे आम्ही दोघी पहाटे उठून, अंघोळ करून, रामेश्वर मंदिराच्या पूर्व द्वारावर पहाटे सव्वाचारला पोहोचलो. तिथे आमच्याही आधी अनेक भाविक येऊन रांगेत उभे होते. पाच वाजायच्या काही मिनिटे आधीच आम्हाला आत सोडण्यात आले. अगदी जवळून दर्शन घेता यावे यासाठी आम्ही प्रत्येकी २०० रुपयाचे तिकीट घेऊन आत गेलो. पल्लियारे दीप पूजा आम्हाला बघायला मिळाली. त्यानंतर, पुजाऱ्यांनी स्फटिक लिंग बाहेर काढले. साधारण फूटभर लांबीचे ते स्फटिक लिंग,समयांच्या मंद प्रकाशामध्ये अतिशय सुंदर दिसत होते. शिवनामाच्या घोषात त्या लिंगाला मनोभावे नमस्कार करणाऱ्या भाविकांच्या डोळ्यातील भाव मी निरखत होते. तिथल्या वातावरणाचा, त्या पूजेचा, आणि स्फटिक लिंग दर्शनाचा तो सोहळा मला एक वेगळीच अनुभूती देऊन गेला. दर्शन झाल्यावर आम्हाला 'थिरुवनंथाल दीप आराधना'ही बघायला मिळाली. त्यानंतर गुरुजींची वाट बघत आम्ही विश्वनाथाच्या देवळापाशी थांबलो. 

गुरुजी आल्यावर आमच्या डोळ्यादेखत अभिषेक करून हॉटेलवर परतायचे असे आम्ही ठरवले होते. जवळजवळ सात वाजत आले तरीही गुरुजी आलेच नाहीत. मंदिरात आमच्याजवळ फोन नसल्यामुळे गुरुजींशी संपर्क साधणेही शक्य नव्हते. पण त्या पवित्र मंदिरात, पहाटेच्या मंगलवेळी बसून राहायला आम्हाला दोघीनाही खूप प्रसन्न वाटत होते. शेवटी गुरुजी आले. आज प्रदोष असल्याने, अभिषेक संध्याकाळी सहा वाजतानंतरच करायचा असे त्यांनी सांगितले. त्यानुसार, संध्याकाळी ठीक सहा वाजता विश्वनाथाच्या  देवळाजवळ येऊन भेटायला त्यांनी आम्हाला सांगितले. तो दिवसभर आम्ही धनुष्यकोडी व इतरत्र हिंडणार होतो. त्यानंतर पुन्हा संध्याकाळी देवळांत येण्यासाठी उत्साह आणि ऊर्जा राहील की नाही याबाबत मी साशंक होते. पण एकीकडे, "तुझ्या डोळ्यादेखत अभिषेक करून घे" ही माझ्या मित्राने बोलून दाखवलेली इच्छा आणि "संध्याकाळी सहा वाजतानंतरच अभिषेक करायचा", हा गुरुजींचा आदेश, या दोन गोष्टींच्या कचाट्यात मी सापडले होते. त्यामुळे, संध्याकाळी पुन्हा रामेश्वराच्या देवळांत जाण्याचे नक्की ठरवले. 

दिवसभर धनुष्यकोडी व इतर ठिकाणे पाहून आम्ही हॉटेलवर पाच वाजेपर्यंत परतलो. त्यानंतर अंघोळ करून, अगदी उत्साहाने आम्ही दोघीही अभिषेक करण्यासाठी रामेश्वराच्या देवळात पोहोचलो. सायंकाळची रामेश्वराची 'सयरात्वा' पूजा आम्हाला बघायला मिळाली. त्या पाठोपाठ, माझ्या मित्राच्या इच्छेनुसार, रामेश्वराला गंगाजल, दूध आणि बिल्वपत्र यांचा अभिषेक व साग्रसंगीत पूजा गुरुजींनी केली. त्यानंतर आम्हाला सोबत घेऊन गुरुजींनी सर्व मंदिर परिसर आम्हाला पुन्हा दाखवला. इतरही देवदेवतांची आराधना आणि पूजा आम्ही केली. मंदिराच्या 'Infinite Corridor' मध्ये, गुरुजींनी त्यांच्याच फोनवर आमचा फोटो काढून दिला. हे सगळे करून रात्री आठनंतर आम्ही हॉटेलच्या रूमवर परतलो.  

 

'प्रदोष' म्हणजे काय? हा प्रश्न माझ्या डोक्याच्या मागे कुठेतरी होता. रूमवर आल्यावर सहज म्हणून गूगलवर माहिती वाचली. प्रत्येक मराठी महिन्याच्या शुद्ध व वद्य त्रयोदशीला प्रदोष असतो. सूर्योदय होण्याच्या ४५ मिनिटांपूर्वी ते सूर्यास्तानंतर ४५ मिनिटांच्या काळाला 'प्रदोष काळ' असे म्हणतात. शिवपूजेच्या दृष्टीने प्रदोषकालाचे महत्त्व अनन्यसाधारण असते. सूर्यास्तानंतर रात्रीचा प्रारंभ होण्याच्या काळांत प्रदोषाची पूजा केली जाते. ज्या वारी  प्रदोष  असतो, त्या दिवशीच्या व्रताचे महत्त्व वेगवेगळे असते, असेही कळले. सोमवारी आलेल्या प्रदोषाला 'सोमप्रदोष' म्हणतात आणि त्यादिवशी पूजा केल्याने आपल्या मनातील इच्छा पूर्ण होतात. 

माझ्या मित्राला मी हे सगळे सांगितले. त्याला फार समाधान वाटले. विशेष म्हणजे स्फटिकलिंग दर्शनाच्या  प्राचीच्या  इच्छेमुळे आणि, मी माझ्या डोळ्यादेखत अभिषेक करून घ्यावा, या माझ्या मित्राच्या आग्रहापोटी, मी १८ ऑक्टोबरला, सोमवारी दोन वेळा रामेश्वराच्या दर्शनासाठी गेले. अशा रीतीने मला आदल्या दिवशी एकदा आणि दुसऱ्या दिवशी दोन वेळा रामेश्वराचे दर्शन घडले आणि रामेश्वराला त्रिवार वंदन करण्याची संधी मिळाली. माझ्यासारख्या नास्तिक व्यक्तीला, रामेश्वराने संपूर्ण प्रदोषकाळ त्याच्या देवळात व्यतीत करायला लावला हे विशेष!

१८ ऑक्टोबरच्या दिवसभर आम्ही काय-काय मजा केली, ते मी पुढील लेखात लिहीन. 

                                                                                                                                  (क्रमशः)

रविवार, १४ नोव्हेंबर, २०२१

५. रामेश्वर दर्शन

१७ ऑक्टोबरला, आमच्या सहलीदरम्यान, प्रत्यक्षात रामेश्वरला पोहोचण्याच्या आधी, दुपारी साधारण साडेबारा-एकच्या सुमारास आम्ही टॅक्सीने पुलापाशी पोहोचलो होतो. तेथे बराच वेळ थांबून तिथले वारे अंगावर घेतल्यावर आणि तिथले विहंगम दृश्य डोळे भरून पाहिल्यावरही, आमचा कोणाचाच पाय तिथून निघत नव्हता. पण आम्ही त्याच संध्याकाळी रामेश्वर दर्शन करायचे, असे  मनाशी योजले होते. त्यामुळे शेवटी आमच्या मुक्कामाच्या ठिकाणी जाण्यासाठी निघालो. रामेश्वरच्या 'दैविक हॉटेल' मध्ये आमचे बुकिंग गिरीशने आधीच करून ठेवले होते. आम्ही दोन वाजेपर्यंत हॉटेलवर पोहोचलो. आधी हॉटेलच्या खोलीवर सामान टाकले आणि पाठोपाठ खाली उतरून रेस्टॉरंट मध्ये  दुपारचे जेवण उरकले. त्यानंतर सगळेजण रामेश्वर दर्शनासाठी निघालो. रामेश्वर देवळाला चारही दिशांना चार उत्तुंग प्रवेशद्वारे किंवा गोपुरे  आहेत. मुख्य देवळाचा गाभारा पूर्वाभिमुख आहे. आम्ही गेलो तेव्हा फक्त पूर्व आणि पश्चिम दिशांच्या द्वारांमधून प्रवेश करता येत होता. नेहमी तसेच असते की नाही, हे मात्र मला माहिती नाही. आम्ही पश्चिम दरवाज्याने प्रवेश केला. त्याआधी आमचे फोन व चप्पल बाहेरच्या एका दुकानात ठेऊन दिले. देवळात मोबाईल अथवा कॅमेरा नेण्यास वा फोटो काढण्यास मनाई आहे. 


रामेश्वरचे देऊळ फारच सुंदर आहे. आम्ही दर्शनाला गेलो त्या दिवशी रविवार होता. अनेक महिन्यानंतर  प्रथमच रामेश्वरचे देऊळ, रविवारच्या दिवशी दर्शनासाठी उघडलेले होते. त्यामुळे देवळात भाविकांची फारशी गर्दी नव्हती. आत गेल्यावर दादांसाठी व्हीलचेअरही  मिळाली. त्यामुळे त्यांना दर्शन करणे सुकर झाले. रामेश्वरचे संपूर्ण देऊळ दगडी आहे. या देवळाची भव्यता बघून खरोखरीच अचंबित व्हायला होते. या छोट्याशा बेटावरच्या समुद्रतटावर असे विशाल, प्रमाणबद्ध आणि अद्वितीय मंदिर बांधण्याची संकल्पना करणे आणि ती प्रत्यक्षांत उतरवणे, ही गोष्टच मला आपल्या संस्कृतीच्या दृष्टीने अतिशय अभिमानास्पद वाटली. आपल्या देशाच्या एका कोपऱ्याच्या जवळ वसलेल्या या बेटावर, दळणवळणाच्या अत्याधुनिक सेवा उपलब्ध असल्यामुळे आज आपल्याला तिथपर्यंत सहजी पोहोचता येते. पण शेकडो वर्षांपूर्वी या सर्व सोयी नसताना,  हे देऊळ कसे बांधले असेल? हा आपल्याला प्रश्न पडतो. देवळातील दगडी खांब व मूर्ती ज्या प्रकारच्या पाषाणातून कोरलेल्या आहेत, त्या प्रकारचे पाषाण तिथल्या पंचक्रोशीत कुठेही दिसत नाहीत. त्यामुळे ते पाषाण कुठूनतरी दूरवरून जहाजांवर लादून. समुद्रावाटे, आणलेले असावेत असा कयास आहे. शेकडो वर्षांपूर्वी इतके मोठे दगड कसे वाहून आणले असतील? त्यावर इतके कलात्मक कोरीव काम कसे केले असेल? हे सगळे आपल्या आकलनाच्या पलीकडचे आहे. १९८१ साली मी केदारनाथचे देऊळ पहिले होते तेव्हाही अभिमानाने ऊर असाच भरून आला होता. 

रामेश्वराच्या देवळाचे बरेचसे पुजारी हे महाराष्ट्रातले ब्राम्हण आहेत. देवळात शिरायच्या आधीपासूनच काही पुजारी, अभिषेक करायचा आहे का? इतक्या-इतक्या रुपयांमध्ये अभिषेक होईल, इतके पैसे भरा लवकर आणि जवळून दर्शन होईल, असे सांगत आपल्या मागे लागतात. ते पुजारीच गाईड म्हणूनही तुमच्याबरोबर येतात. असेच एक पुजारी आमच्याबरोबर येऊन आम्हाला देवळाची माहिती,  देवळाशी निगडित सर्व पौराणिक कथा आणि इतिहासही सांगत होते. मीनाक्षीअम्मन देवळाप्रमाणेच रामेश्वराच्या देवळाच्या आवारात अनेक देवदेवतांची मंदिरे आहेत. पण मीनाक्षी देवळाच्या मानाने रामेश्वरचे देऊळ खूप योजनाबद्धपणे बांधलेले वाटते. कदाचित यावनी हल्ल्यांपासून बचाव करण्यासाठी या मंदिराची रचना एखाद्या चक्रव्यूहासारखी केलेली असावी, असे वाटते. मुख्य मंदिराच्या बाहेर एक भलामोठा नंदी आहे. मंदिरात एकूण तीन शिवलिंगे आहेत. सीतेने वाळूपासून तयार केलेले लिंग म्हणजेच 'रामनाथ स्वामी लिंग', हनुमानाने कैलास पर्वतावरून उचलून आणलेले 'काशीविश्वनाथ' किंवा 'हनुमदीश्वर' लिंग आणि हनुमानाने स्वतःसाठी शिवाकडून मागून घेतलेले, 'आत्मलिंगेश्वर लिंग' अशी ती तीन लिंगे आहेत.  शेजारी विशालाक्षी देवीचे, पर्वतवर्धिनी देवीचे अशी दोन मंदिरे आहेत.  शेषशायी विष्णूची अतिशय सुंदर मूर्ती असलेले मंदिर आहे. हनुमानाची एक भव्य स्वयंभू मूर्ती 'अंजनेय' मंदिरात आहे. सोन्याने मढवलेला एक गरुड ध्वज आहे. संथान गणेश, सायनाग्रह, सेतू-माधव अशा सर्व देवी देवतांचे दर्शन घेत आम्ही तो विस्तृत मंदिर परिसर हिंडत होतो. त्या दिवशी फारशी गर्दी नसल्यामुळे आम्हाला अगदी शांतपणे दर्शन घेता आले.  

रामेश्वर मंदिर परिसरांत एकूण ५३ तीर्थे आहेत. त्यातली २२ तीर्थे मंदिराच्या आतल्या बाजूस आहेत तर उरलेली बाहेर आहेत. त्या तीर्थाच्या पवित्र पाण्यात अंघोळ करून रामेश्वराचे दर्शन करणे हा 'पापक्षालनाचा' आणि मोक्षप्राप्तीचा खात्रीशीर मार्ग समजला जातो. आम्ही गेलो होतो तेव्हा, कोव्हीड निर्बंधामुळे ही कुंडे आणि त्यामधले  स्नान, बंद केलेले होते. ते जरी चालू असते तरीही आमच्या पैकी कोणी स्नान केले असते की नाही, या बाबत मी जरा साशंकच आहे.  मंदिराची प्रवेशद्वारे अतिशय भव्य आहेत. त्यामुळे तिथे अंबारीसहित हत्ती सहजी प्रवेश करू शकतो. आम्ही गेलो होतो तेव्हाही तिथे एक हत्ती होताच. माहुताला पाच-पन्नास रुपये दिले की तो हत्ती आपल्याला सोंड वर करून आशीर्वादही देतो. प्राचीला हत्ती खूप आवडत असल्याने तिने तो आशीर्वाद घेतला आणि हत्तीच्या सोंडेला हात लावून मनोभावे वंदन केले. 

रामेश्वराच्या देवळातले मंडप, सुंदर कोरीव काम केलेले एकसंध अजस्त्र दगडी खांब, त्यामुळे तयार झालेले लांब-लांब प्राकार (Infinite corridor ),  हे सर्व बघून  डोळे दिपून जातात, आपला ऊर अभिमानाने ऊर भरून येतो, आणि निसर्गसान्निध्यात असलेली ही भव्य वास्तू आपल्याला भारावून टाकते. आम्ही दोन-तीन तास मंदिरातील देव-देवतांचे दर्शन करत, सुरस पौराणिक व ऐतिहासिक कथा ऐकत आणि मंदिरातील कोरीव न्याहाळत व वाखाणत हिंडत होतो. तोपर्यंत संध्याकाळ झाल्यामुळे देऊळ बंद व्हायची वेळ झाली होती. दादांना रामेश्वराचे दर्शन करवणे, हा आमच्या सहलीचा मुख्य हेतू, आता साध्य झाला होता. पण का कुणास ठाऊक माझे मन भरले नव्हते. बराच वेळ देवळात काढल्यानंतरही, परत आपण या देवळात यावे, अशी तीव्र इच्छा तिथून बाहेर पडताना मला झाली. आम्ही रामेश्वरमध्ये, पुढचा एकच दिवस राहणार होतो. त्या दिवशी दिवंगत राष्ट्रपती अब्दुल कलाम मेमोरियल, व बिभीषण मंदिर पाहून धनुष्यकोडीला जाणे, असा पूर्ण दिवसभराचा बेत आधीच ठरलेला होता. त्यामुळे पुन्हा रामेश्वरदर्शनाची इच्छा पूर्ण होण्याची शक्यता जवळ जवळ शून्य होती.  

पण रामेश्वराच्या मनात काहीतरी वेगळीच योजना असावी. अनपेक्षिपणे रामेश्वराला त्रिवार वंदन करण्याची संधी मला मिळाली. त्याबाबत मात्र आता मी पुढील लेखात सांगेन.        

                                                                                                                               (क्रमशः)

४. पंबन ब्रिज

१७ ऑक्टोबरला सकाळी आम्ही मदुराईचे रिसॉर्ट सोडले आणि मणी व सत्याच्या टॅक्सीमधून रामेश्वरचा रस्ता पकडला. मदुराईचे रिसॉर्ट सोडताना एकीकडे मन अगदी जड झाले होते तर दुसरीकडे रामेश्वरला जाण्याची ओढही लागली होती. मदुराई ते रामेश्वर हा रस्ता अगदी चांगला असल्याने हे अंतर सहजी तीन तासात पार करता येते. पण आम्ही वाटेत एके ठिकाणी थांबून चहा-पाणी केले. त्यामध्ये थोडा वेळ गेला. तिथेच त्या चहाच्या टपरीवरच्या एका काचेच्या बरणीतला एक पदार्थ मला खुणावू लागला. गुलबट रंगाचा, एखाद्या छोट्या पणतीच्या  आकाराचा हा काय पदार्थ असावा, याचे मला कुतूहल वाटले. ते जाणून घेण्यासाठी, ड्रायव्हर सत्याला बोलावले. त्याने, 'कोकोनट अँड जॅगरी, लोकल स्वीट, व्हेरी गुड, व्हेरी टेस्टी" असे वर्णन केल्यावर, आधी त्यातल्या एक-दोन पणत्या किंवा वड्या विकत घेऊन, त्याचे तुकडे करून आम्ही सगळ्यांनी चव बघितली. ती वडी चवीला आपल्या खोबऱ्याच्या वडीसारखीच लागत होती. पण त्यात साखरेऐवजी गूळ असल्याने, छान खमंग लागत होती. आम्हाला सगळ्यांनाच ती आवडल्यामुळे आम्ही एक डझनभर वड्या  विकत घेतल्या आणि पुन्हा रामेश्वरच्या वाटेवर निघालो.

रामेश्वर हा भारताचा भाग असला तरी ते एक बेट आहे. मंडपम या गावापासून पंबन या गावाला जोडणाऱ्या पुलावरून गेल्यावर, तिथून पुढे आपल्याला रामेश्वरला जात येते. तिथे रेल्वेसाठी एक आणि वाहनासाठी एक असे  एकूण दोन पूल आहेत. रामेश्वरला पोहोचायच्या आधी, 'अन्नाई इंदिरा गांधी' पुलावर बराच वेळ थांबलो. आमच्या आधी आलेल्या अनेक प्रवासी गाड्या आणि बसेस तिथे थांबलेल्या होत्या. त्या वाहनांमधील प्रवासी पुलावर उतरून तिथल्या वातावरणाचा आनंद लुटत होते. "इधर थोडी देर रुकना, व्हेरी गुड सीन, व्हेरी फास्ट विंड" असे म्हणत आमच्या ड्रायव्हर्सनी आमच्या टॅक्सीज रस्त्याच्या कडेला थांबवल्या आणि आम्हाला खाली उतरायला सांगितले. पुलावर थांबल्यावर दिसणारे दृष्य आणि तिथल्या जादुई वातावरणाचे वर्णन शब्दांत करणे अवघड आहे,  पण मी प्रयत्न करते. ते भन्नाट वातावरण प्रत्येकाने आयुष्यात एकदा तरी अनुभवायलाच हवे.  

आम्ही पुलावरच्या रस्त्यावर उतरलो. तिथे उभे राहून दोन्ही बाजूला दिसणाऱ्या समुद्राचे दर्शन घेता येते. पुलाच्या दोन बाजूला दोन वेगवेगळे समुद्र आहेत. त्या  दोन्ही समुद्राच्या पाण्याचे रंग, त्याची गती वेगळी आहे. मंडपम कडून रामेश्वरकडे जाताना डाव्या बाजूला बंगालचा उपसागर आहे, तर आपल्या उजव्या बाजूला हिंद महासागर दिसतो. दोन्ही बाजूच्या समुद्राचे पाणी छान निळे आणि नितळ आहे. पण त्या दोन्ही सागरांच्या निळाईमध्येही जाणवण्यासारखा फरक आहे. तसेच दोन्ही बाजूच्या पाण्यामध्ये निळ्या रंगाच्या अनेकविध छटा दिसतात. डाव्या बाजूचे, म्हणजे बंगालच्या उपसागरातले पाणी शांत वाटले. तर आमच्या उजव्या बाजूचे, म्हणजे हिंद महासागरातील पाणी चांगले उसळताना दिसत होते. अन्नाई इंदिरा गांधी रोड ब्रिजच्या, डाव्या आणि उजव्या बाजूला उभे राहिले असता, दोन्हीकडच्या वाऱ्याच्या वेगातही कमालीचा फरक जाणवला. बंगालच्या उपसागरावरचे वारे जोराचे आहे पण त्याच्या तुलनेत हिंद महासागरावरून येणाऱ्या वाऱ्याचा वेग तुफान वाटला. इतका की, हे वारे आपल्याला हवेत उडवून लावेल की काय असे आम्हाला वाटले. सोबतच, या पुलावरून मोठमोठाली वाहने वेगात जात असताना पूल जरा हलल्यासारखा वाटतो आणि जीवाचा अगदी थरकाप उडतो. 

आम्ही दादांनाही या पुलावर उतरवले. त्या रस्त्यावर दोन्ही बाजूला अनेक वाहने उभी होती. काही वाहने अचानक सुरु होत होती. तसेच अनेक वाहने, दोन्ही बाजूने सुसाट जात-येत होती. त्यामुळेच रस्ता पार करून दादांना पुलाच्या डाव्या बाजूला, म्हणजे हिंद महासागराच्या बाजूला नेऊ नये असे मला वाटत होते. पण आनंदने दादांचा हात काळजीपूर्वक पकडून, त्यांनाही तिकडच्या तुफानी वाऱ्याची अनुभूती देऊन आणले. दादाही त्या सर्व वातावरणात अगदी उल्हसित झाले होते. आम्हा इतर सर्वांच्या अंगात तरअक्षरशः वारे भरल्यासारखेच झाले होते. तिथे अनेक फिरते विक्रेते, परातीत ठेवलेले अननसाचे आणि कलिंगडाचे पातळ काप विकत होते. आधी नको-नको म्हणत सगळ्यांनी तिखट-मीठ लावलेले ते काप, पुन्हा-पुन्हा  विकत घेऊन खाल्ले. 

रस्त्याच्या डाव्या बाजूला, खाली समुद्रात, एक लांबलचक रेल्वेचा पूल, म्हणजेच पंबन रेल्वे ब्रिज दिसतो. भारतात समुद्रावरील हा एकमेव असा पूल आहे की जो जहाजे आडवी जाऊ देण्यासाठी खुला होऊ शकतो. या पुलावरून रेल्वे जात असताना बघण्यासाठी अनेक प्रवासी तिथे तास-दोन तास प्रतीक्षा करत थांबून राहतात म्हणे. आमच्याकडे तितका वेळ नव्हता. तसेच तो पूल जहाजासाठी उघडताना बघणे ही एक पर्वणीच असते, असे म्हणतात. अगदी पूर्वी, म्हणजे शंभराहून अधिक वर्षांपूर्वी ब्रिटिशांनी पंबनचा रेल्वेचा पूल बांधला होता. १९६४ साली आलेल्या अघोरी वादळाच्या तडाख्यात त्या पुलाचा काही भाग समुद्रात कोसळला होता. त्या जुन्या पुलाचे  पाण्यात पडलेले  अवशेष, आजही आपल्याला दिसतात. त्या काळरात्री, पंबन पुलावरून जात असलेल्या रेल्वे गाडीतल्या सर्व प्रवाशांना जलसमाधी मिळाली होती, हे आठवले आणि निसर्गाच्या ताकदीपुढे मानव किती क्षुद्र ठरतो याची मला जाणीव झाली. तसेच हा पूल, आपल्याला जीवनाकडून मृत्यूकडे नेणारा पूल आहे, हे त्यावेळी त्या प्रवाशाना  कळले असेल का? हा विचार माझ्या मनाला चाटून गेला आणि मनात अगदी चर्रर्र झाले. 

जीवन आणि मृत्यू याना जोडणारा पूल अदृश्यच असतो,  हे किती चांगले आहे नाही का ? 


                                                                                                                                            (क्रमशः)

गुरुवार, ११ नोव्हेंबर, २०२१

३. मीनाक्षीअम्मन

आम्ही १५ ऑक्टोबरला दुपारी मदुराईला पोहोचलो. दादांना दगदग होणार नाही अशा बेताने, मदुराई आणि रामेश्वरची सहल अगदी आरामात करायची असेच आम्ही ठरवले होते. त्यामुळे पोहोचलो त्या दिवशी कुठेही बाहेर न पडता "ताज गेट वे" या रिसॉर्टमध्येच आम्ही आराम केला. मदुराई एयरपोर्टवरून रिसॉर्टकडे जाताना, मणी नावाच्या एका टॅक्सीचालकाशी शिरीषने संधान बांधून ठेवले होते. त्याच्या टॅक्सीतून त्याने आम्हाला १६ तारखेला मदुराई दर्शन करवावे, आणि १७-१८ ऑक्टोबरला रामेश्वर दर्शन करवून, १९ ऑक्टोबरला मदुराई एयरपोर्टवर सोडावे अशी बोली शिरीषने मणीसोबत ठरवली. त्यानुसार, मणीची स्वतःची झेस्ट गाडी आणि त्याच्याच ओळखीतल्या, सत्त्या नावाच्या ड्रायव्हरची इनोव्हा गाडी, अशा दोन गाड्या १६ तारखेला सकाळी ९ वाजता, आमच्या दिमतीला हजर झाल्या. मीनाक्षी मंदिर दुपारी बारा वाजता बंद करतात असे कळल्यामुळे आम्ही सगळे तयार होऊन, सकाळी  १० वाजेपर्यंत मंदिराकडे जायला निघालो. 


मीनाक्षी मंदिर अतिशय भव्य-दिव्य आहे. मंदिराच्या चारही दिशेला असलेल्या द्वारांची उत्तुंग गोपुरे दूरवरूनच दिसू लागतात. मंदिरापासून साधारण ५०० मीटर अलीकडे गाड्यांमधून उतरून, मंदिरापर्यंत चालत जावे लागते. दर्शनासाठी तिकीट काढावे लागते. बाहेर चपला-बूट ठेवण्याची व्यवस्था आहे. मंदिरात मोबाईल अथवा कॅमेरा न्यायला बंदी आहे. मंदिरात जाताना स्त्रियांनी साडी अथवा सलवार-कमीज-दुपट्टा असा वेष घालावा आणि पुरुषांनी पँट/ धोतर/ लुंगी नेसलेली असावी, असा नियम आहे. आमचे दादा नेमके बर्म्युडा  घालून आलेले होते. रिसॉर्टमधून निघण्याच्या गडबडीत ते आमच्या कोणाच्याच लक्षात आलेले नव्हते. मग दादांसाठी वेल्क्रो-वाली लुंगी विकत घेऊन, बर्म्युडा पँटच्यावरच त्यांच्या कमरेला ती गुंडाळली. गंमत म्हणजे, देवळात अनेक मद्रासी 'लुंगे-सुंगे', आपली लुंगी अर्धी दुमडून, कमरेला खोचून हिंडत होते.आणि त्याबाबत मात्र कोणीही आक्षेप घेत नव्हते. 

मीनाक्षी मंदिराच्या आवारात अनेक लहान-मोठी मंदिरे आहेत. तिथे व्हीलचेअर मिळाल्यामुळे दादांना दर्शन घेणे जरा सुखकर झाले. मंदिराची आणि देवदेवतांची माहिती कळावी म्हणून, आम्ही एक गाईड केला होता. तो त्याच्या तमिळ-हिंदीमधून आम्हाला, तिथल्या मूर्तींबाबत वेगवेगळ्या दन्तकथा सांगत होता. मीनाक्षीच्या रूपातील पार्वती आणि सुंदरेश्वराच्या रूपातील शंकर यांचा लग्नसोहळा सर्व देवी-देवतांच्या उपस्थितीत झाल्याचे सांगितले जाते. एकावेळी हजारो लोकांना सहजी सामावून घेईल इतके हे मंदिर भव्य आहे.  मंदिरात गर्दी होती आणि खूप उकडत होते. मीनाक्षी मंदिर आणि तिथल्या प्रत्येक खांबावरील कोरीव कामाचे निरीक्षण करायला आणि प्रत्येक मूर्तीचे महत्व समजावून घ्यायला कमीतकमी एक पूर्ण दिवस हवा. त्यामानाने आम्ही ते मंदिर अगदीच भराभरा पहिले. मीनाक्षी अम्मनच्या मूर्तीचेही अगदी ओझरतेच दर्शन झाले. मंदिराच्या परिसरांत एक हजार खांब असलेले एक भव्य दालन किंवा मंडप आहे. त्या प्रत्येक खांबावर उत्तम कोरीव काम केलेले आहे. त्या दालनांत सध्या एक संग्रहालय केलेले आहे. या दालनाला काही काळापूर्वी आग लागून बरेच नुकसान झाले आहे. तिथेच एका कोपऱ्यात, 'म्युझिकल पिलर्स' आहेत. त्या खांबांवर आघात केला असता, मधुर सूर वाजतात असे आम्हाला समजले. पण तो भाग बंद केलेला असल्याने आम्हाला तिथपर्यंत पोहोचता आले नाही. 

मीनाक्षी मंदिराचा फेरफटका आणि दर्शन झाल्यावर बऱ्यापैकी दमणूक जाणवत होती. त्यामुळे रिसॉर्टमधल्या वातानुकूलित खोलीत जाऊन एक झोप काढावी असा माझा विचार होता. पण गिरीशला अचानक हुक्की आली की, आपल्या गृहलक्ष्मीला, म्हणजे प्राचीला, साडीखरेदीसाठी नेऊन खूष करावे. दादांना दुपारी विश्रांती घेणे आवश्यक असल्याने ते रिसॉर्टवर परतणार होते. दादांच्याच गाडीत शिताफीने घुसून, आनंद, शिरीष व देवाशिष हे तिघेही रिसॉर्टवर विश्रांती घेण्यासाठी सटकले. मला मात्र त्या साडी-खरेदी दौऱ्यावर अगदी नाईलाजानेच, पण जावे लागले. गिरीश-प्राची, ज्योत्स्ना आणि मी पुढील तीन तास तंगडतोड करून शेवटी प्राचीसाठी दोन रेशमी साड्यांची खरेदी केली. तोपर्यंत पाच वाजून गेले होते. संध्याकाळी साडेसहाला नायकर महालातील 'लाईट आणि साउंड शो'  पाहण्याचे आमचे आधीच ठरले होते. उरलेल्या थोडक्या वेळात आम्हाला रिसॉर्टवर जाऊन, वेळेत परत येणे शक्य नव्हते. त्यामुळे नायकर महालाजवळच थोडा वेळ काढायचे आम्ही ठरवले. जवळच्या एका हॉटेलमध्ये उत्तम कॉफी प्यायलो आणि एका हलवायाच्या दुकानातून, दोन-तीन प्रकारची मिठाई, काजूची भजी व इतर काही नमकीन घेऊन आम्ही नायकर महालात पोहोचलो. रिसॉर्टवर गेलेले लोक मस्त झोप काढून, ताजेतवाने होऊन नायकर महालापाशी पोहोचलेले होते. नायकर महाल भव्य आहे, पण तिथला 'लाईट आणि साउंड शो' अगदीच सुमार आहे. मला तर बराच काळ डुलकी लागली होती! 

सकाळी भरपेट नाश्ता झालेला असल्याने आम्ही दुपारी जेवण केलेले नव्हते. दिवसभर नारळाचे पाणी, चहा कॉफी आणि मदुराई-फेम 'जिगरठंडा' नावाचे पेय पीत हिंडत होतो. संध्याकाळी 'लाईट आणि साउंड शो' बघत असताना काजूची भजी आणि केळ्याचे वेफर्स खाल्ल्यामुळे तोंड चांगलेच खवळलेले होते. रात्रीपर्यंत कमालीची भूक लागली होती. त्यामुळे, आम्ही मदुराईचे सुप्रसिद्ध, 'सबरीस' रेस्टोरंट गाठले. तिथले दोसे, इडली, आप्पम असे अनेक गरमागरम व चवदार पदार्थ खाऊन आमचे पोट अगदी तुडुंब भरले. तरीदेखील, संध्याकाळी विकत घेतलेल्या मिठाईचाही आस्वाद आम्ही घेतला. दुसऱ्या दिवशी सकाळी उठून रामेश्वरला जायचे असल्याने लवकर झोपणे आवश्यक होते. तरीही झोपायच्या आधी थोडावेळ पत्ते खेळण्याचा मोह आम्हाला टाळता आला नाही. 

माझ्या आईचे माहेरचे नाव मीनाक्षी होते. मदुराई-रामेश्वरची सहल ठरवली तेव्हापासूनच आणि संपूर्ण सहलीच्या काळात, माझ्या दिवंगत 'मीनाक्षीअम्मन'ची आठवण मला सातत्याने अस्वस्थ करत राहिली होती.   

                                                                                                                                                      (क्रमशः )